SREDNJOVEKOVNA KNJIŽEVNOST

Sačuvani spomenici iz najranijeg razdoblja naše pismenosti otkrivaju pravac srpske kulturne orijentacije u ranom srednjem veku. Smešteni na području koje je nekada presecala granica između dve podeljene polovine rimskog carstva, Srbi su se izvesno vreme kolebali između Istoka i Zapada, grčke i rimske crkve, vizantijskog i latinskog kulturnog uticaja. U početku preovlađuje zapadna orijentacija. Tek od Stefana Nemanje i njegovih naslednika počinje čvrsto versko i kulturno vezivanje Srbije za Vizantiju, ali čak ni tada nisu prekinute veze s katoličkim Zapadom. U Srbiji je, u primorju, uz pravoslavnu, stalno postojala i katolička crkva. Preko nje i primorskih gradova strujaće zapadni uticaji prema unutrašnjosti Balkana i dalje na istok.

Vizantijska kulturna orijentacija bila je ipak presudna u svim oblastima našeg duhovnog života pa i u književnosti. Vezanost za Vizantiju ispoljila se na samom početku slovenske književnosti u ličnosti njenog osnivača Ćirila, jednog od najčuvenijih Vizantinaca svoga doba. Sve do svoje propasti, pa i posle toga, Vizantija će ostati presudan činilac u celokupnom duhovnom životu svih pravoslavnih Slovena.

Staroslovenska književnost započela je prevodima – i taj vid aktivnosti ostaće najvažniji i kasnije, u svim književnostima crkvenoslovenskog kruga. Naša srednjovekovna prevodna književnost pokazuje takvo bogatstvo i raznolikost da se u odnosu na nju originalno stvaranje jedva primećuje. Ona obuhvata najpre biblijske spise, zatim apokrifnu literaturu, hagiografije, duhovno pesništvo, crkveno besedništvo, beletrističku prozu, posebno romane i pripovetke, istoriografiju, pravna dela, bogoslovske spise i duge vidove učene književnosti.

Osnovna knjiga srednjovekovne hrišćanske kulture i na Istoku i na Zapadu bila je Biblija, veliki zbornik spisa različitog karaktera sabranih u dva dela koji se nazivaju Stari zavet i Novi zavet. U srednjem veku Biblija kod nas nije postojala kao jedinstvena knjiga, već su biblijski spisi priređivani u skladu s njihovom upotrebom u crkvenom bogosluženju. Apokrifi ili lažne, „otrečene” knjige, javili su se u senci biblijskih spisa i svuda u hrišćanskom svetu, pa i kod nas, privlačili su čitaoce kako zbog fantastike, u kojoj ima dosta folklornog, tako i zbog težnje da likove sakralnih spisa, apstraktne i idealizovane, spuste na zemlju, da im pridaju ljudske osobine. Dok su apokrifi nastali kao antiteza službeno posvećenim ili kanonskim spisima Starog i Novog zaveta, žitija svetaca ili hagiografije neposredno se nadovezuju na novozavetne knjige te predstavljaju produžetak biblijske istorije. U slovenskim literaturama srednjeg veka žitija zauzimaju posebno mesto ne samo zbog omiljenosti kod čitalaca nego i zbog uticaja koji su vršili na domaće književno stvaranje. Naročito je taj uticaj bio plodonosan u srpskoj književnosti, u kojoj na hagiografskoj osnovi nastaje najvažniji domaći književni žanr, biografije vladara i crkvenih poglavara.

U najužoj povezanosti s biblijskim i hagiografskim spisima stoji crkveno pesništvo. Ono i po postanju i po funkciji ima isključivo bogoslužbeni, liturgijski karakter. U osnovi svih vrsta liturgijske poezije nalazi se molitva kako glavni oblik komunikacije s božanstvom. Istorijski gledano, hrišćanske obredne pesme nastavljaju se na psalme, starozavetne religiozne himne, koje do kraja ostaju osnovni deo, okosnica, svake hrišćanske službe i glavni uzor svih vidova religioznih pesama koje ulaze u sastav službe. U srpskim prilikama upravo crkveno pesništvo, zajedno sa hagiografijom, pokazalo se kao najplodniji od svih žanrova prihvaćenih iz vizantijske književnosti.

Crkveno besedništvo, naročito dela Jovana Zlatoustog i drugih besednika 4. stoleća, koje je nazvano zlatnim vekom, odigralo je veliku ulogu kako u moralnom i filozofskom obrazovanju hrišćanskog čoveka tako i u oblikovanju srednjevekovne književnosti. Preko beseda crkvenih otaca naši stari pisci došli su u posed bogate riznice stilistike i retorike antičkog doba. Naš srednjovekovni književni izraz razvio se na temeljima dveju velikih stilskih tradicija, biblijske književnosti, posebno psalama, s jedne, i antičke retorike, s druge strane.

Uz duhovne, javili su se i svetovni žanrovi, pripovetka i roman. Kod nas je bio preveden veliki broj pripovedaka istočnjačkog i vizantijskog porekla: Carica Teofana, Premudri Alkir, Eladije, Vrač i dr.; zatim duhovni, moralno-poučni roman Varlaam i Joasaf, čije je poreklo indijsko, a do nas je dopro preko Vizantije, sa hristijanizovanom legendom o Budi i osnovi; potom roman o životinjama Stefanit i Ihnilat, takođe indijskog porekla, iz staroindijske knjige Pančatantra, dobijen posredstvom Arapa i Vizantije; legendarne povesti s temama iz antičke istorije Roman o Troji i Roman o Aleksandru. Do nas su doprli, iako nisu sačuvani u naši izvorima, i zapadni viteški romani: Tristan i Izolda, Bovo od Antone, Lanselot. Romani su se preko naših prevoda širili dalje na istok, u Rusiju, a srpska varijanta Aleksandride dospela je čak u Gruziju. Međutim, ma koliko da su ta dela bila rado čitana u našoj sredini, ma koliko da su imala odjeka u našoj staroj književnosti i ostavila tragova u usmenom stvaralaštvu, naročito najomiljenije od njih, Roman o Aleksandru, ona nisu imala većeg uticaja na izvornu književnost, nisu pokrenula stvaranje domaćih romana i pripovedaka. Naša originalna književnost u srednjem veku nema beletrističke proze a jedva da ima i poezije izvan religioznog kulta; estetska dimenzija u njoj javlja se više kao uzgredni rezultat nego kao osnovna odrednica književnog stvaranja.

Na prelazu između beletristike i učene proze stoji Fiziolog, jedna od najomiljenijih knjiga srednjeg veka, prisutna u svim književnostima Istoka i Zapada. Fiziolog je neka vrsta srednjovekovne zoologije, životinjski ep, kako su ga neki nazivali, koji sadrži alegorijsko-moralističke opise raznih životinja, stvarnih i fabuloznih.

#srednjovekovnaknjiževnost #književnost